قالبهای نوین             

تا اوایل قرن حاضر هجری شمسی ،شاعران ما دو اصل کلی تساوی وزن مصراعهای شعر و نظم ثابت قافیه ها را رعایت کرده اند و اگر هم نوآوری در قالبهای شعر داشته اند، با حفظ این دو اصل بوده است. در آغاز این قرن، شاعرانی به این فکر افتادند که آن دو اصل کلّی را به کنار گذارندو نوآوری را فراتر از آن حدّ و مرز گسترش دهند. شعری که به این ترتیب سروده شد، شکلی بسیار متفاوت با شعرهای پیش از خود داشت.                     
در این گونه شعرها، شاعر مقیّد نیست مصراعها را وزنی یکسان ببخشد و در چیدن مصراعهای هم قافیه، نظامی ثابت را ـ چنان که مثلاً در غزل یا مثنوی بود ـ رعایت کند. طول مصراع، تابع طول جمله شاعر است و قافیه نیز هرگاه شاعر لازم بداند ظاهر می شود. در این جا آزادی عمل بیشتر است و البته از موسیقی شعر کهن بی بهره است. 
پدیدآورنده جدی این قالبها را نیما یوشیج می شمارند،. البته پیش از نیما یوشیج نیز اندک نمونه هایی از این گونه شعر دیده شده است، ولی نه قوّت آن شعرها در حدّی بوده که چندان قابل اعتنا باشد و نه شاعران آنها با جدّیت این شیوه را ادامه داده اند. 
نوگرایی نیما و پیروان او، فقط در قالبهای شعر نبود. آنها در همه عناصر شعر معتقد به یک خانه تکانی جدّی بودند و حتّی می توان گفت تحوّلی که به وسیله این افراد در عناصر خیال و زبان رخ داد، بسیار عمیق تر و کارسازتر از تحوّل در قالب شعر بود. 
شاعران کهن سرا می کوشیدند نظام موسیقیایی را حفظ کنند هرچند در این میانه آسیبی هم به زبان و خیال وارد شود و شاعران نوگرا می کوشند آزادی عمل خویش در خیال و زبان را حفظ کنند هرچند آسیبی متوجه موسیقی شود. پس می توان گفت پیدایش شعر نو، ناشی از یک سبک و سنگین کردن مجدّد عناصر شعر و ایجاد توازنی نوین برای آنها بوده است. 

چهارپاره‌ یا چارپاره‌

یکی از قالبهای شعر فارسی است. این قالب در شعر کلاسیک فارسی تازه است و پس از مشروطیت در ایران رواج یافته‌است. چهارپاره از دوبیتی‌هایی با معنای منسجم تشکیل شده‌است، با این تفاوت که برخلاف دوبیتی، معمولاً مصرع‌های اول با مصرع‌های دوم و چهارم هم‌قافیه نیست و از لحاظ وزن نیز کافی است که مصرع‌ها هم‌وزن باشند.

از معروف‌ترین شعرایی که در این قالب طبع‌آزمایی کرده‌اند می‌توان از فریدون توللی، فریدون مشیری، مهدی سهیلی و پرویز خانلری یاد کرد.

دو بيتي  

      شعري است در دو بيت كه با رباعي در قافيه بندي يكي است ، اما در وزن با آن فرق دارد ، به عبارت ديگر شعري است با مطلع مصرع ، كه از حيث وزن ، محدوديت رباعي را ندارد ، البته بيشتر بر وزن« مفاعيلن مفاعيلن مفاعيل» است .

معروف ترين دوبيتي ها فارسي از زبان بابا طاهر عريان به لهجه ي لري است و تمام اشعار ي را كه به لهجه ي محلي سروده شده باشد ، ادباي قديمي فهلويات ( پهلويات ) مي گفته اند .

دو بيتي هايي كه به نام بابا طاهر در فارسي مشهور شده اند به لهجه اصلي لري نيست بلكه آن ها را به صورت فارسي در آورده يا به فارسي نزديك كرده اند : 

رباعي ( چهار گانه )

شعري است در دو بيت با مطلع مصرع بر وزن «لا حول ولا قوه الا بالله» ، كه رعايت قافيه در دو مصراع بيت اول و مصراع چهارم الزامي و در مصراع سوم اختياري است .

انواع رباعي :

 رباعي عاشقانه : رباعيات رودكي   

رباعي صوفيانه ،: صوفيه بسيار به رباعي توجه داشته اند، مانند ابوسعيد ابوالخير و رباعيات عطار و مولوي .

رباعي فلسفي :كه رباعيات منسوب به خيام و خواجه عبدالله انصاري .

مستزاد

مسمط

مسمط ، مجموعه چند مصراع هم قافيه ( بند مسمط يا تسميط ) و يك مصراع مستقل قافيه ( رشته مسمط يا مصراع تسميط ) است كه چند بار با قافيه هاي متفاوت تكرار مي شود و در اين تكرار ، آن مصراع هاي مستقل القافيه ، با هم هم قافيه هستند .

تركيب بند

تركيب بند مانند ترجيع بند است جز اين كه بيت تركيب متغير است نه با بيت ثابت و نه با بيت تركيب از نظر قافيه هماهنگي دارد و نه با بيت هاي ديگر تركيب.

از تركيب بند هاي معروف ادبيات فارسي، تركيب بند جمال الدين عبدالرزاق اصفهاني است در مدح پيغمبر اكرم كه چنين آغاز مي شود :

   اي از بر سدره شاهرات      

 وي قبه ي عرش تكيه گاهت

و ديگر تركيب بند معروف دوازده بندي محتشم كاشاني در واقعه كربلا

ترجيع بند

مجموعه ابياتي است ( حدود 5 تا 20 بيت ) يا مي توان گفت غزل هايي است كه به وسيله ي يك بيت ثابت مصرع ( بيت ترجيع ) به هم وصل شده باشند .

قطعه

شعري است بر يك وزن و قافيه بدون مطلع مصرع، در دو بيت. بيشتر در زمينه ها و مضامين اخلاقي، تربيتي و اجتماعي . قطعه را از آن روي قطعه گفته اند كه گويي بخشي يا قسمتي از يك قصيده است . علاوه بر اختلاف در پيام و مضمون ، تفاوت ديگر قطعه با قصيده در اين است كه قصيده داراي مطلع مصرع است و قطعه چنين نيست . ابن يمين يكي از معروف ترين شاعران قطعه سراي فارسي است . 

غزل

غزل در لغت به معني حديث عشق و عاشقي گفتن است وصف دروني شخص است ، و در اصطلاح شعرا اشعاري است بريك وزن و قافيه با مطلع مصرع ، كه تعداد ابيات آن به طور متوسط از پنج تا دوازده بيت و گاهي تا حدود شانزده وبندرت نوزده و بيست است ؛ لكن كمتر از پنج بيت را مي توان غزل ناتمام ناميد . (در ديوان وحشي بافقي ، كليم كاشاني و صائب غزل هاي سه چهار بيتي بسيار به چشم مي خورد .)‌

مثنوی

اشعاري است بر يك وزن كه هر بيت آن داراي قافيه ي مستقل است ، يعني دو مصراع هر بيت هم قافيه است . چون هر بيت آن مستلزم دو قافيه است ، يا هر دو مصراع ابيات مقفاست ، به آن مثنوي گفته اند .

تعداد ابيات مثنوي محدود نيست و به همين دليل از آن براي به نظم در آوردن تواريخ ، قصص و افسانه هاي طولاني استفاده مي شود .

قصيده

شعري است بر يك وزن و قافيه با مطلع مصّرع درباره ي موضوع و مقصودي خاص همچون ستايش يا نكوهش ، تهنيت يا تعزيت ، شكر يا شكايت ، فخر يا حماسه ، پند و حكمت يا مسائل اجتماعي و اخلاقي و عرفاني ، در حداقل پانزده ، شانزده بيت و به طور متوسط از بيست تا هفتاد هشتاد بيت . كمي يا زيادي بيت ها ي قصايد بستگي دارد به اهميت موضوع ، قدرت و قوت طبع شاعر ونوع قافيه و اوزان شعري . از همين روست كه در ديوان شاعران قصيده سرا به قصيده هاي كمتر از بيست بيت يا متجاوز از 170 يا 200 بيت برمي‏خوريم .

قصيده از حيث مضمون و محتوا ، از آغاز تا امروز ، دستخوش دگر گوني هايي شده است كه مي‏توان به اجمال آن را چنين بيان كرد :